یار مهربان یکی از ابزارهای اساسی در توسعه و تقویت ذهن کودکان و نوجوانان است. برای بهره‌مندی و تأثیر مطلوب و مفید بر گروه های سنی کتاب، باید محتوای آن‌ها با نیازها و ویژگی‌های هر گروه سنی هماهنگ باشد.گروههای سنی مختلف، نیازها و توانایی‌های متفاوتی دارند که این مسئله دلیلی بر تعیینِ نحوه‌ی نگارش و موضوعات گروه های سنی کتاب است.
انتخاب کتاب‌های مناسب می‌تواند تأثیرات مثبت زیادی بر رشد ذهنی و عاطفی کودکان و نوجوانان داشته باشد. از سوی دیگر، انتخاب نامناسب و اشتباه می‌تواند منجر به عدم علاقه‌مندی به کتاب خواندن و ایجاد مشکلاتی در فرآیند کتابخوانی یا یادگیری شود. در این مقاله، گروههای سنی مختلف کتاب‌های کودک و نوجوان را بررسی می‌کنیم و ویژگی‌های هر گروه را مورد بحث قرار می‌دهیم.
گروه های سنی کتاب به چه معناست؟ و چرا گروه‌بندی میشود؟
گروههای سنی مختلف کتاب کودک و نوجوان به دسته‌بندی‌های مشخصی اشاره دارند که بر اساس مراحل رشد و توسعه‌ی ذهنی، عاطفی و جسمی کودکان و نوجوانان تقسیم میشود. دسته‌بندی گروه های سنی کتاب ها به نویسندگان، ناشران، والدین و مربیان کمک می‌کند تا کتاب‌هایی مناسب با توانایی‌ها و نیازهای هر گروه سنی را انتخاب کنند. در ادامه به مواردی از چگونگی تأثیرگذاری تفکیک گروه های سنی کتاب بر انتخاب صحیح و درست برای کودکان و نوجوانان اشاره می‌کنیم که عبارت‌اند از:
- تطابق با توانایی‌های زبانی و شناختی
- توجه به علایق و نیازهای عاطفی
- تقویت مهارت‌های خواندن و یادگیری
- ایجاد انگیزه و علاقه به کتاب و کتابخوانی
- پاسخگویی به نیازهای آموزشی
دسته‌بندی گروه های سنی کتاب کودک و نوجوان فرآیندی مهم و ضروری است. این تطابق می‌تواند به رشد ذهنی، عاطفی و اجتماعی کودکان و نوجوانان کمک کرده و علاقه و انگیزه آن‌ها به مطالعه و کتابخوانی را در سنین پایین افزایش دهد.
گروههای سنی کودک و نوجوان
در جامعه فرهنگی ایران، دو روش رایج برای دسته‌بندی گروه های سنی کتاب کودک و نوجوان وجود دارد که شامل موارد ذیل است:
- دسته‌بندی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
- دسته‌بندی بر اساس رده سنی
هر دسته‌بندی شامل گروههای سنی و تعاریف مشخص و معین است که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم.
دسته‌بندی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، یکی از مهم‌ترین مؤسسات فرهنگی در ایران است که به توسعه و ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی در میان کودکان و نوجوانان و همچنین تشویق کودکان به کتاب خواندن می‌پردازد. این کانون برای دسته‌بندی گروه های سنی کتاب از روش مشخصی استفاده می‌کند تا بتواند کتاب‌هایی متناسب با ویژگی‌های هر گروه سنی ارائه دهد.
این دسته‌بندی شامل 6 گروه است:
- گروه الف: سال‌های قبل از دبستان (0 تا 6 سالگی)
- گروه ب: سال‌های آغاز دبستان (کلاس‌های اول، دوم و سوم)
- گروه ج: سال‌های پایان دبستان (کلاس‌های چهارم، پنجم و ششم)
- گروه د: دوره اول متوسطه (کلاس‌های هفتم، هشتم و نهم)
- گروه ه: دوره دوم متوسطه (کلاس‌های دهم، یازدهم و دوازدهم)
- گروه و: بزرگسالان
گروه الف: سال‌های قبل از دبستان
گروه سنی «الف» یا سال‌های قبل از دبستان، شامل کودکان 0 تا 6 ساله میشود که در این مرحله از رشد، نیازها و توانایی‌های خاصی دارند. در این دوره، کودکان به شدت تحت تأثیر محیط پیرامون خود قرار می‌گیرند و توانایی‌های زبانی، شناختی و اجتماعی آن‌ها به سرعت در حال توسعه است. برای تشویق کودکان به خواندن کتاب و ایجاد علاقه به مطالعه در این سنین، باید از روش‌های جذاب و متناسب با ویژگی‌های این گروه سنی استفاده کرد. در این بخش به چند روش جذاب برای کتابخوانی در این گروه سنی اشاره می‌کنیم که عبارت‌اند از:
- استفاده از کتاب‌های مصور با تصاویر رنگارنگ
- کتابخوانی با صدای بلند، قابل‌توجه و شخصیت‌پردازی
- انتخاب کتاب‌هایی با بافت و جنس مناسب و خاص
- استفاده از کتاب‌های تعاملی و پرسش و پاسخ‌گونه
- انتخاب کتاب‌هایی با متن‌های موزون و قافیه‌دار
- ایجاد محیطی آرام و دلپذیر برای کتابخوانی
- ارتباط دادن کتاب با زندگی واقعی کودک
در آخر مهم‌ترین نکته این است که کتابخوانی و کتاب ادبیات کودک، تجربه‌ای لذت‌بخش و مثبت باشد تا او را به خواندن و یادگیری ترغیب کند.
گروه ب: سال‌های آغاز دبستان
گروه سنی «ب» شامل کودکان 7 تا 9 ساله است که در سال‌های آغاز دبستان و در ابتدای مسیر سوادآموزی هستند. در این سنین، کودکان به طور قابل‌توجهی در حال توسعه توانایی‌های خواندن و نوشتن و علاقه‌مند به کشف دنیای جدید هستند که دنیای کتاب و کتابخوانی می‌تواند منبعی غنی و مفید برای فرآیند مکاشفه و یادگیری آن‌ها باشد. برای جذاب کردن کتابخوانی در این گروه سنی از گروه های سنی کتاب، می‌توان از روش‌های ذیل استفاده کرد که عبارت‌اند از:
- انتخاب کتاب مناسب و متناسب با سطح سواد کودک
- انتخاب کتاب‌های ماجراجویانه و فانتزی
- تشویق به کتابخوانی به صورت مستقل توسط کودک
- کتابخوانی همراه با نمایش و اجرا
- استفاده از تکنولوژی و کتاب‌های الکترونیک
- کتابخوانی گروهی و مشترک
- انتخاب کتاب‌های مطابق با فعالیت‌های خلاقانه
- مطالعه قبل از خواب همراه با کودک
- استفاده از سیستم پاداش برای کودک
با استفاده از این روش‌ها برای این گروه از گروه های سنی کتاب، کودکان می‌توانند به دنیای کتاب‌ها علاقه‌مند شوند و مهارت‌های خواندن و یادگیری خود را تقویت کنند.
گروه ج: سال‌های پایان دبستان
گروه سنی «ج» شامل کودکان ۱۰ تا ۱۲ ساله است که در سال‌های پایان دبستان (کلاس‌های چهارم، پنجم و ششم) قرار دارند. در این سنین، کودکان به طور قابل‌توجهی توانایی‌های خواندن، نوشتن و تفکر انتقادی خود را توسعه داده‌اند و علاقه‌مند به موضوعات پیچیده‌تر و داستان‌های بلندتر هستند. برای جذاب کردن کتابخوانی در این گروه های سنی کتاب می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد که عبارت‌اند از:
- انتخاب کتاب‌های چالش‌برانگیز و جذاب
- تشکیل گروه‌ها و باشگاه کتابخوانی
- تشویق به نقد و خلاصه‌نویسی پس از خواندن کتاب‌ها
- استفاده از تکنولوژی و ابزارهای هوشمند
- برگزاری یا شرکت در مسابقات کتابخوانی
- خواندن و استفاده از کتاب‌های تعاملی و بازی‌محور در این گروه های سنی
مهم‌ترین نکته در کتابخوانی گروه سنی ج (پایان دبستان)، ایجاد علاقه و انگیزه در کودکان برای مطالعه است. در این سن، کودکان در حال گذار از دوران کودکی به نوجوانی هستند و علایق و سلایق آن‌ها به سرعت در حال تغییر است. به طور مثال کتاب علمی تخیلی برای نوجوانان در این گروه های سنی می‌تواند انتخابی مناسب باشد.
گروه د: دوره اول متوسطه
دوره اول متوسطه در سیستم آموزشی ایران شامل 3 سال تحصیلی است که معمولاً دانش‌آموزان در سنین 12 تا 15 سال قرار دارند. در این دوره، دانش‌آموزان از دوره ابتدایی به یک مرحله جدید و پیچیده‌تر از آموزش می‌روند که هدف آن تقویت پایه‌های علمی و آماده‌سازی آن‌ها برای دوره دوم متوسطه و در نهایت ورود به دانشگاه یا بازار کار است؛ بنابراین، در این دوره، ترویج عادت کتابخوانی و افزایش علاقه به مطالعه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. برای دستیابی به این هدف، می‌توان از روش‌های جذاب و خلاقانه‌ای استفاده کرد. برای جذاب کردن کتابخوانی در این گروه از گروه های سنی کتاب، می‌توان به روش‌های زیر اشاره کرد که عبارت‌اند از:
- فعالیت‌هایی پیرامون کتابخوانی و مباحثه در راستای آن‌ها
- کتابخوانی همراه و همگام با نقش‌آفرینی
- ارتباط با نویسندگان (شرکت در مراسم‌ها و…)
- کتابخوانی به صورت خانوادگی
- و…
با به‌کارگیری این روش‌ها، می‌توان دانش‌آموزان دوره اول متوسطه را به مطالعه و کتابخوانی علاقه‌مند و عادات خوب مطالعه را در آن‌ها تقویت کرد.
گروه ه: دوره دوم متوسطه
در این دوره از گروه های سنی کتاب، ترویج کتابخوانی و افزایش علاقه به مطالعه می‌تواند نقش مهمی در تقویت مهارت‌های تحلیلی، افزایش دانش و آماده‌سازی دانش‌آموزان برای مراحل بعدی زندگی داشته باشد. برای دستیابی به این هدف، می‌توان از روش‌های جذاب و خلاقانه‌ای استفاده کرد. برای جذاب کردن کتابخوانی در این گروه سنی از گروه های سنی کتاب، می‌توان به روش‌های زیر اشاره کرد که عبارت‌اند از:
- کتابخوانی در ژانرها و موضاعات متنوع
- شرکت در جلسات نقد و بررسی
- شرکت در مسابقات و چالش‌ها
- ارتباط با نویسندگان و اهل قلم
- انجام دادن پروژه‌های مطالعاتی و تحقیقاتی
با استفاده از این روش‌ها در این گروه از گروه های سنی کتاب، مهارت‌های لازم برای موفقیت در تحصیلات و زندگی آینده در این گروه تقویت میشود.
گروه و: بزرگسالان
کتابخوانی در میان گروه بزرگسالان می‌تواند به طرق مختلفی ترویج داده شود تا این گروه سنی را نیز به مطالعه علاقه‌مند کرده و به توسعه مهارت‌ها و دانش آن‌ها کمک کرد. بزرگسالان به دلیل مشغله‌های روزمره و مسئولیت‌های مختلف، ممکن است نیاز به روش‌های خاص و جذابی داشته باشند تا به سراغ مطالعه بروند. در واقع مانند هر کاری شروع هم‌نشینی با کتاب و کتابخوانی در سنین کودکی بسیار راحت‌تر است. در ادامه، به برخی از روش‌ها برای تسهیل کتابخوانی این گروه از گروه های سنی کتاب اشاره می‌کنیم که عبارت‌اند از:
- شروع کتابخوانی با کتاب‌های کاربردی
- شرکت در برنامه‌های ترکیبی و کارگاه‌های آموزشی
- استفاده از شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها
- شرکت در برنامه‌های حمایتی و انگیزشی
- و…
با استفاده از این روش‌ها، می‌توان فرهنگ کتابخوانی را در میان بزرگسالان ترویج داد و به افزایش دانش، مهارت‌ها و لذت از مطالعه در این گروه سنی کمک کرد.
نتیجه‌گیری
در این مطلب از انتشارات کودک و نوجوان هفت و نیم به موضوع گروه های سنی کتاب و روش‌هایی برای ایجاد، تقویت و تبدیل کتابخوانی به عادتی مفید پرداختیم. هم‌نشینی و دوستی با کتاب از جمله اموری است که در سنین ابتدایی کودکی به شکوفایی، نوآوری و خلاقیت کودکان کمک قابل‌توجهی می‌کند. در این مطلب از هفت‌ونیم با شناخت ویژگی‌های گروه های سنی کتاب، می‌توانیم انتخابی درست برای این بخش از جامعه داشته باشیم؛ مثلا اگر والدین هستید بتوانید برای فرزند خود کتاب مناسب سن او بخرید.
