ماه گرفتگی یا خسوف چیست؟ | علت ماه گرفتگی و انواع آن
شبهایی که ماه در آسمان میدرخشد، حس آرامش و شگفتی را در دل بسیاری از ما زنده میکند. گاهی همین قرص درخشان، ناگهان تاریک میشود و نوری سرخ جای سفیدی آن را میگیرد. این پدیده، از دیرباز توجه انسان را به خود جلب کرده و الهامبخش افسانهها، باورهای کهن و پژوهشهای علمی فراوانی بوده است. در گذشته، مردم تصور میکردند که ماه توسط نیرویی ناشناخته بلعیده میشود، اما امروزه علم راز آن را آشکار کرده است. در کتابهای علمی آموزشی گفته میشود که خسوف یا ماهگرفتگی یکی از زیباترین جلوههای طبیعت است که نهتنها جلوهای دیدنی در آسمان پدید میآورد، بلکه نظم شگفتانگیز میان زمین، ماه و خورشید را نشان میدهد.
برای درک بهتر این رخداد آسمانی، باید بدانیم خسوف چیست، علت خسوف چیست، چند نوع دارد و هر چند وقت یکبار در آسمان شب تکرار میشود. اگر میخواهید اطلاعات کاملی در این زمینه داشته باشید و به طور دقیق متوجه شوید که منظور از ماه گرفتگی چیست، تا انتهای این مطلب همراه ما باشید.
خسوف ماه چیست؟
پدیده خسوف چیست؟ ماهگرفتگی یا خسوف، پدیدهای طبیعی است که زمانی رخ میدهد که زمین میان خورشید و ماه قرار میگیرد و سایهی زمین بر سطح ماه میافتد. به بیان سادهتر، خورشید منبع نور ماه است و هنگامی که مسیر این نور به وسیلهی زمین مسدود شود، ماه در تاریکی فرو میرود. این اتفاق فقط در زمان ماه کامل رخ میدهد؛ زیرا در این حالت، خورشید و ماه در دو سوی مخالف زمین قرار دارند. در طول خسوف، ماه به تدریج از روشنایی خود فاصله میگیرد و با عبور از بخشهای مختلف سایهی زمین، رنگ و درخشندگیاش تغییر میکند.
خسوف چیست به زبان ساده از دید ناظران زمینی، این فرآیند بسیار آرام و پیوسته است. یعنی ابتدا لبهی ماه کمنور میشود، سپس سایه به مرور پیشروی میکند تا جایی که کل سطح ماه را فرا میگیرد. در مرحلهی نهایی، ماه ممکن است به رنگ قرمز یا نارنجی درآید. باید بگوییم که این پدیده شگفتانگیز به طور کامل و به زبانی ساده در داستان های علمی برای کودکان، توضیح داده شده است.
دلیل ماه گرفتگی چیست؟
آیا میدانید علت به وجود آمدن پدیده خسوف ماه گرفتگی چیست؟ برای درک دقیق علت وقوع خسوف، باید به چگونگی حرکت سه جرم آسمانی (خورشید، زمین و ماه) توجه کرد. ماه در مداری بیضیشکل به دور زمین میچرخد و زمین نیز در مدار خود به دور خورشید میگردد. زمانی که ماه کامل میشود، ماه درست روبهروی خورشید قرار میگیرد، اما چون مدار ماه کمی نسبت به مدار زمین زاویه دارد، معمولا سایهی زمین از کنار ماه عبور میکند و هیچ گرفتگیای رخ نمیدهد. در داستان علمی برای کودکان هم گفته شده که تنها زمانی که این سه جرم دقیقا در یک خط مستقیم قرار گیرند، سایهی زمین میتواند سطح ماه را بپوشاند و خسوف شکل گیرد.
انواع پدیده ماه گرفتگی چیست؟
حالا که متوجه شدید خسوف چیست، باید با انواع آن هم آشنا شوید. خسوف یا ماهگرفتگی، بسته به میزان پوشش سطح ماه توسط سایهی زمین که یکی از سیاره های منظومه شمسی است، در چند نوع مختلف طبقهبندی میشود. هر نوع از این پدیده، ظاهر و شدت متفاوتی دارد و در هرکدام، ماه به شکل خاصی در آسمان دیده میشود. شناخت این انواع به ما کمک میکند تا هنگام تماشای آسمان شب، بدانیم دقیقا چه چیزی را مشاهده میکنیم و چرا هر خسوف، جلوهای متفاوت از دیگری دارد. انواع خسوف عبارتاند از:
خسوف نیمسایهای
در این نوع خسوف، ماه تنها از ناحیهی نیمتیرهی زمین عبور میکند، یعنی هنوز بخش زیادی از نور خورشید به آن میرسد. در نتیجه، تغییرات نوری بسیار ملایم است و بسیاری از مردم متوجه وقوع آن نمیشوند. در این حالت، ماه کمی کمنورتر به نظر میرسد، اما تاریکی کامل یا رنگ سرخ در آن دیده نمیشود. خسوف نیمسایهای معمولا از نظر زیباییشناختی جذابیت کمتری دارد، اما از لحاظ علمی برای مطالعهی تغییرات نوری ماه بسیار ارزشمند است.
خسوف جزئی
در خسوف جزئی، فقط بخشی از ماه وارد سایهی تیرهی سیاره زمین میشود. این پدیده ظاهری چشمگیر دارد و انسانها میتوانند ببینند که قسمتی از ماه به رنگ قرمز یا قهوهای درمیآید، درحالی که بخش دیگر همچنان روشن باقی میماند. این نوع خسوف، نسبتا متداولتر از خسوف کامل است و با چشم غیرمسلح نیز به خوبی دیده میشود. بسیاری از مردم، خسوف جزئی را جذابتر از نیمسایهای میدانند؛ زیرا تضاد میان بخش روشن و تاریک ماه منظرهای ایجاد میکند.
خسوف کامل
نوع کامل خسوف چیست؟ این نوع، باشکوهترین و نادرترین نوع ماهگرفتگی است که در بهترین کتابهای نجوم برای نوجوانان هم به آن اشاره میشود. این پدیده زمانی رخ میدهد که کل ماه وارد سایهی تیرهی زمین شود و نور مستقیم خورشید به آن نرسد. در این حالت، ماه کاملا تاریک نمیشود، بلکه به رنگ قرمز مایل به نارنجی درمیآید؛ پدیدهای که به آن «ماه خونین» میگویند. رنگ قرمز ناشی از پراکندگی نور خورشید در جو زمین است، همان دلیلی که باعث سرخ شدن آسمان هنگام غروب میشود. خسوف کامل میتواند از چند دقیقه تا بیش از یک ساعت طول بکشد و یکی از محبوبترین رویدادهای نجومی برای عکاسان و علاقهمندان به آسمان شب به شمار میرود.
خسوف هر چند وقت یک بار رخ میدهد؟
خسوف برخلاف ظاهر رازآلودش، پدیدهای منظم و قابل پیشبینی است. اما از آنجا که تنها در شرایط خاصی رخ میدهد، احتمال دیدن آن بسیار کم خواهد بود. در هر سال، معمولا بین دو تا پنج ماهگرفتگی در نقاط مختلف زمین اتفاق میافتد، که میتواند از نوع نیمسایهای، جزئی یا کامل باشد. با این حال، موقعیت جغرافیایی ناظر، زمان دقیق وقوع و وضعیت آبوهوا تعیین میکند که آیا خسوف از یک منطقه خاص قابل مشاهده خواهد بود یا نه. نکته جالب این است که خسوف فقط زمانی رخ میدهد که ماه در مرحلهی بدر (ماه کامل) قرار دارد و زمین دقیقا میان خورشید و ماه واقع شود. چون مدار ماه نسبت به مدار زمین حدود ۵ درجه انحراف دارد، در بیشتر ماههای قمری این همخطی رخ نمیدهد و ماه از بالا یا پایین سایهی زمین عبور میکند؛ به همین دلیل خسوف در هر ماه کامل اتفاق نمیافتد.
به طور کلی، پدیدهی خسوف در چرخههایی تکرار میشود که یکی از معروفترین آنها چرخهی ساروس است. این چرخه تقریبا هر ۱۸ سال و ۱۱ روز یک بار تکرار میشود و در آن، خسوفهایی با ویژگیهای مشابه دوباره رخ میدهند. اخترشناسان با استفاده از این چرخه میتوانند زمان دقیق و نوع هر خسوف آینده را با دقت زیاد پیشبینی کنند. در عین حال، هر منطقه از زمین معمولا تنها هر چند سال یکبار میتواند شاهد خسوف کامل باشد، درحالی که خسوفهای جزئی یا نیمسایهای با فاصلههای کوتاهتر دیده میشوند. به همین دلیل، زمانی که خسوف کامل در آسمان منطقهای قابل مشاهده میشود، بسیاری از علاقهمندان به نجوم، آن را فرصتی نادر و فراموشنشدنی میدانند؛ چراکه ممکن است تا سالها چنین منظرهای دوباره تکرار نشود. بسیاری از مردم در کنار کنجکاوی دربارهی خسوف، این پرسش را هم دارند که کسوف چیست و چه تفاوتی با آن دارد؛ هرچند هر دو پدیده بر اثر همخطی زمین، ماه و خورشید رخ میدهند، اما جایگاه این اجرام در دو حالت کاملا متفاوت است.
جمعبندی
خسوف چیست؟ پدیدهی خسوف، یکی از زیباترین نمایشهای طبیعی در آسمان شب است که پیوندی میان علم و شگفتی ایجاد میکند. این رخداد، حاصل همخطی دقیق و هماهنگ سه جرم آسمانی خورشید، زمین و ماه است؛ نظمی که یادآور دقت ریاضی جهان هستی است. در طول تاریخ، خسوف از موضوعی اسرارآمیز و ترسناک، به پدیدهای علمی و الهامبخش برای پژوهشگران و دوستداران نجوم تبدیل شده است. امروزه، به کمک دانش اخترشناسی، میتوان زمان و نوع هر خسوف را تا دقیقه پیشبینی کرد و از تماشای آن بدون هیچ نگرانی یا ابهامی لذت برد.
