کشور ایران دارای آداب‌ورسوم و فرهنگ‌های خاص و مختلفی است که از دیرباز در این خطه مرسوم بوده است. یکی از این مراسم آیینی که با گذشت سال‌ها همچنان در بین ایرانیان پرطرفدار است، شب چله یا همان شب یلدا است. این جشن زیبا که قدمت آن به دوران باستان باز می‌گردد، از اصالت و زیبایی خاصی برخوردار است. به این صورت که در آخرین شب پاییز خانواده‌های ایرانی دور یکدیگر جمع شده و اغلب این گردهمایی در منزل بزرگ‌ترهای فامیل اتفاق می‌افتد. حالا اینکه اصلاً فلسفه این شب و علت نام‌گذاری آن با نام شب یلدا چیست؟ موضوعی است که ما در طی این مقاله در مورد تاریخچه شب یلدا در ایران باستان، قصد داریم به آن پرداخته و از آداب‌ورسوم خاص آن از گذشته تا به امروز به ارائه مطالب مفید و جامعی برای کاربران عزیز بپردازیم.
تاریخچه شب یلدا چیست؟
شب یلدا که عموماً در بین مردم به شب چله نیز شناخته می‌شود، درازترین شب سال است. آخرین روز پاییز و اولین شب فصل زمستان که فاصله بین غروب خورشید تا طلوع خورشید در صبح اول دی‌ماه در بیشترین زمان ممکن در طی سال است را به عنوان شب یلدا می‌شناسند. همین امر باعث برپایی یک جشن آیینی و کهن از گذشته تا به امروز شده است. ایرانیان از گذشته بر این باور بودند که با آغاز روز بعد از شب یلدا و طلوع خورشید، روزها طولانی‌تر می‌شود.
به همین دلیل در تاریخچه شب یلدا در ایران باستان آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می‌نامیدند و به یمن این اتفاق میمون، در این شب به برگزاری جشن می‌پردازند.
تاریخچه و آداب‌ورسوم شب یلدا در ایران باستان
این آیین باستانی که دارای قدمت چندهزارساله بوده و به نام شب یلدا معروف است را به عنوان تاریک‌ترین و درازترین شب سال جشن می‌گیرند. در این جشن آداب‌ورسوم مختلفی برگزار می‌شود که باعث ثبت خاطراتی زیبا و به‌یادماندنی از این شب در بین اعضای خانواده می‌شود.
همین امر باعث شده که از گذشته تا به امروز در آخرین شب پاییز اعضای خانواده دور یکدیگر جمع شده و با برگزاری جشن‌ها و شب‌نشینی‌ها این سنت دیرینی را حفظ نمایند. در تاریخ شب چله در جای‌جای کشور، شاهد آداب‌ورسوم متفاوتی هستیم که هر شهر مطابق با شرایط خاص خود این جشن زیبای آیینی را برگزار می‌کند.
بسیاری از صاحب‌نظران این عرصه بر این باورند که برگزاری این شب خاص جزو میراث قوم کاسپیان است که اولین اقوام آریایی بودند که وارد ایران شدند. این قوم آریایی که در ابتدای ورود خود به کشور در گیلان امروزی ساکن شدند، دارای ظاهری با چشمان کبود رنگ و موهای بور بودند.
فلسفه برپایی جشن یلدا و نام‌گذاری آن
یلدا که ریشه در یک واژه سُریانی دارد، به معنای تولد و زایش است. جالب است بدانید زبان سُریانی یک‌زبان رایج مسیحی بوده که طی تحقیق و بررسی‌ها در کتب تاریخی واژه‌نامه‌ها، کشف شده است. طبق روایات کهن در تاریخچه شب یلدا در ایران باستان، با ظهور شب آخر پاییز مردم با گردهمایی دور هم در پرتو روشنایی آتش تاریکی اهریمن را از بین می‌بردند.
در این شب که به تولد خورشید معروف بوده، افراد دور هم جمع می‌شدند و برای رفع نحوست آتش روشن می‌کردند. سفره‌های رنگین با میوه‌های تازه فصل و میوه‌های خشک از دیگر مواردی است که به عنوان سفره شب یلدا در آن زمان باب بوده. افراد با نشستن دور این سفره که جنبه دینی و مقدسی داشته، از ایزد خورشید روشنایی و برکت طلب می‌کردند تا زمستان با خوشی سپری شود. علت چیدن میوه‌های مختلف نیز تمثیلی بوده که بهار و تابستان پربرکتی داشته باشند.
مروری بر تاریخچه شب چله در ایران
تاریخچه و پیشینه شب یلدا دارای قدمت بسیاری است که زمان دقیق آن مشخص نیست. طی تحقیقات انجام شده در این زمینه بسیاری از باستان‌شناسان بر این باورند که شروع پیدایش این روز خاص در آیین باستانی ایران، به ۷۰۰۰ سال قبل برمی‌گردد. دلیل اثبات این زمان نیز ظروف سفالی دوران قبل از تاریخ است که نقوش حیوانی ماه‌های ایرانی مثل عقرب و قوچ داخل آن حک شده است.
اما با استناد به مدارک تاریخی می‌توان به‌رسمیت‌شناختن تاریخچه شب یلدا را به ۵۰۰ سال پیش از میلاد تخمین زد که در تقویم رسمی ایرانیان باستان به زمان داریوش یکم برمی‌گردد.
آداب‌ورسوم در شب یلدا
بامطالعه مقاله تا این بخش به تاریخچه شب یلدا در ایران باستان پی بردید. شب یلدا یکی از شب‌های خاصی است که در بین ایرانیان جایگاه ویژه‌ای دارد. به‌طوری که در گذشته مردم تا سپیده‌دم با ایجاد برنامه‌های مفرح در کنار یکدیگر، این شب دراز را به خوشی سپری می‌کردند تا تاریکی، سردی و اندوه روحشان را ضعیف نکرده و با شادمانی راهی رختخواب می‌شدند.
برگزاری جشن شب یلدا امروزه نیز با شب‌نشینی اقوام و خانواده‌ها در کنار هم انجام می‌شود. طبق رسوماتی که از قدیم به‌جامانده و بسیار خانواده‌های ایرانی نیز به آن پایبند هستند، در این گردهمایی افراد مسن خانواده شروع به تعریف قصه‌ها و داستان‌های کهن می‌کنند و با خوردن هندوانه، آجیل، انار، شیرینی و میوه‌های مختلف که نماد این شب است از خود پذیرایی می‌کنند. در ادامه این بخش به شرح آیین رایج، معروف و مرسوم در تاریخچه شب یلدا در ایران باستان خواهیم پرداخت:
آتش روشن‌کردن
ایرانیان قدیم در این شب با روشن‌کردن آتش که نماد روشنی و خورشید بوده، باعث رفع تاریکی و نحسی اهریمن می‌شدند. امروزه نیز این رسم زیبا در بسیاری از نقاط کشور جزو یکی از آداب مرسوم به عنوان تاریخچه شب یلدا به شمار می‌رود و افراد بسیاری اقدام به روشن‌کردن آتش می‌کنند.
قصه‌خوانی و مثل گویی
از دیگر رسوم رایج در این شب زیبا، شعرخوانی و داستان‌خوانی بزرگ‌ترها برای سایر اعضای خانواده و فامیل است. در کنار داستان‌های کودکانه شب یلدا، قصه‌های غیرواقعی و کوچک که قهرمانان آن‌ها پریان، دیوها و جانوران هستند جذابیت بسیاری برای کودکان در جمع ایجاد می‌کند. ضمن اینکه هر شهر متناسب با موقعیت خود و قصه‌های مربوط به خودشان، به بازخوانی این داستان‌ها می‌پردازند.
فال حافظ
یکی از رسم و رسوماتی که در اکثر شهرهای ایران در چنین شبی اجرا می‌شود، گرفتن فال حافظ است. بزرگ فامیل، حافظ به دست گرفته و هر یک از اعضا که مایل به تفعل زدن به حافظ هستند، بعد از نیت این جملات را تکرار می‌کنند. ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی و به‌این‌ترتیب بزرگ فامیل دیوان حافظ را باز و غزل سمت راست را به همراه تفسیر آن برای مخاطب فال می‌خواند.
شاهنامه‌خوانی
از دیگر رسومی که از گذشته تا به امروز در تاریخچه شب یلدا در ایران باستان پابرجا است، خواندن اشعار و شاهنامه‌خوانی است. اشعار زیبا، روان و حماسی فردوسی شاعر شیرین‌سخن ایران با زبان بزرگان فامیل برای همه خوانده می‌شود.
بردن شب یلدایی برای تازه‌عروس‌ها
یکی از رسومی که از زمان‌های دور در میان ایرانیان رایج بوده، بردن هدیه یلدا برای تازه‌عروس در این شب است. در شب چله و متناسب با رسم و رسومات خاصی که در بیشتر شهرهای مختلف در این زمینه رایج است، خانواده داماد هدایای متنوع و زیبایی برای عروس فراهم نموده و این هدایا در سینی‌های بزرگ، سبدهای چوبی و یا باکس‌های مخصوص با تزیین زیبا روانه منزل پدر عروس می‌شوند؛ البته خانواده عروس نیز همین مراحل را برای هدیه‌دادن به داماد اجرا کرده و در زمان ورود خانواده داماد، به او تقدیم می‌کنند.
این هدیه بسته به شهرهای مختلف کشور می‌تواند متفاوت باشد، اما چیزی که از قدیم متداول بوده خرید یک‌دست کامل لباس زمستانی مردانه و زنانه برای هدیه‌دادن به داماد و عروس است؛ البته باید اضافه کرد خرید یک‌تکه طلا برای عروس نیز جزو مواردی است که در بیشتر شهرهای کشور انجام شده و با عنوان هدیه به عروس داده می‌شود.
چیدمان سفره شب یلدا
برگزاری مراسم شب یلدا از گذشته تا به امروز اغلب در منزل بزرگتر فامیل انجام می‌شده. با چیدن سفره یلدا که در آن میوه‌ها و آجیل‌ها نمونه مشترک خوراکی آن در همه شهرها است، از میهمانان این شب پذیرایی می‌شود:
میوه‌های مخصوص شب یلدا
برخی میوه‌ها طبق رسم‌ورسوم که از گذشته به‌جامانده، در بیشتر شهرهای کشور در این شب بر سر سفره یلدا قرار می گیرد:
یکی از اصلی‌ترین میوه‌هایی این شب که به‌نوعی نماد شب یلدا محسوب می‌شود، انار است. شاید بسیاری افراد در مورد فلسفه محکم و خاص انتخاب انار برای این شب چیزی ندانند. انار دارای دانه‌های بسیاری است که به عنوان نماد فراوانی، برکت و زیادی محسوب می‌شود که در کنار رنگ سرخ آن که نماد شادی و صمیمیت است، به عنوان گل سرسبد شب یلدا از آن استفاده می‌شود.
از دیگر میوه‌های خاص مزین‌کننده سفره‌های شب چله هندوانه است. درست است که خوردن این میوه در سرمای این فصل به خوشمزگی و دلچسبی تابستان نیست، اما به دلیل رنگ قرمز و دانه‌های بی‌شمار آن یادآور فصل گرم سال است.
آجیل و تنقلات
تخمه، پسته، بادام‌زمینی و درختی، انجیر و توت خشک، کشمش،میوه‌های خشک و… به عنوان آجیل شب چله در سر سفره یلدا جای می‌گیرد؛ البته برخی تنقلات و شیرینی‌های مختلف دیگر متناسب با شهرهای مختلف کشور نیز تکمیل‌کننده چیدمان این سفره خواهد بود.
بازی‌های شب یلدا
در کنار تفعل به حافظ و شاهنامه‌خوانی و قصه‌گویی بزرگ‌ترها، یکی از مواردی که در این دورهمی‌ها بسیار پرطرفدار است، انجام بازی‌های گروهی است که بسیار سرگرم‌کننده و لذت‌بخش است. مشاعره، پانتومیم، گل‌یاپوچ، یه قول دوقول، بازی‌های حدسی و بسیاری از بازی‌های خلاقانه دیگر باعث شور و نشاط و به وجد آمدن همه اعضا در این دورهمی خاص شده که در تاریخچه شب یلدا در ایران از گذشته تا به امروز با اشکال خاص دوره خود انجام می‌شده است.
جمع‌بندی
یکی از رسوم خاصی که از گذشته تا به امروز در بین مردم ایران همچنان رایج است، شب چله است. به‌جاآوردن این رسم کهن در تاریخچه شب یلدا در ایران باستان به عنوان یک جشن ملی در تقویم و تاریخ کشور به ثبت رسیده است. برگزاری مراسم شب‌زنده‌داری و دورهمی بین افراد فامیل، جزو متداول‌ترین اشتراکات این رسم در سراسر استان‌های کشور است.
فال حافظ، قصه و شعرخوانی، خواندن کتاب تاریخ و زندگینامه، بازی‌های گروهی در کنار خوردن خوراکی‌های متنوع سفره شب یلدا جزو آداب‌ورسوم خاص این شب است که ممکن است در برخی استان‌ها با کمی تغییرات همراه باشد. اصلی‌ترین هدف این شب که دورهمی‌های خانوادگی است، نقطه مشترک در همه استان‌های کشور است. خوردن خوراکی‌ها و تنقلات مختلف را می‌توان به عنوان تفاوت مهم انجام این مراسم در شب آخر پاییز عنوان کرد.
انتشارات هفت و نیم با انتشار انواع کتب علمی، تاریخی و آموزشی در زمینه کودکان و نوجوانان،خواهان ایجاد بستری مناسب برای آشنایی فرزندان این مرزوبوم با وقایع مهم علمی تاریخی کشور است. جهت کسب اطلاع از برنامه‌های این مجموعه می‌توانید به بخش مجله هفت و نیم مراجعه کرده تا به مطالب گوناگون ما دسترسی پیدا کنید.
