آموزش تفکر انتقادی به کودکان هم مهم است و هم باید به روش درست اجرا شود. امروزه حتی کودکان هم در معرض اطلاعات زیادی قرار دارند و باید یاد بگیرند چیزهایی که می‌شنوند را تحلیل کنند و هر مطلبی را به راحتی نپذیرند. مهارت تفکر نقادانه برای کودکان یک ضرورت است که در تحصیل، شغل، روابط اجتماعی، تشکیل خانواده و تمام لحظه‌های زندگی برای قضاوت و حل مشکلات به کمک انسان می‌آید.
در این میان سیستم آموزشی، به‌خصوص در ایران، اهمیتی به تفکر انتقادی در کودکان نمی‌دهد. در مدارس به دانش‌آموزان یاد می‌دهند، مطالب را تکرار و حفظ کنند، یا با دنبال کردن مراحل آموزش داده شده به نتیجه و جواب درست برسند. ولی به تفکر و تجزیه و تحلیل اهمیت داده نمی‌شود. به همین دلیل لازم است تا به عنوان والدین آموزش مهارت تفکر نقادانه به کودکان را یاد بگیرید. در این صورت می‌توانید با روش‌های مختلف، از بازی گرفته تا صحبت و گفتگو، کودکتان را به تفکر، نقد کردن و تحلیل عادت دهید. این مطلب از انتشارات هفت و نیم (یکی از پیشگامان چاپ و نشر رمان های علمی تخیلی) در مورد آموزش تفکر انتقادی به کودکان صحبت می‌کند.
تفکر انتقادی چیست؟
پیش از آموزش تفکر انتقادی به کودکان بهتر است بدانیم که منظور از مهارت تفکر نقادانه برای کودکان چیست. تفکر انتقادی به معنی توانایی تصور، تحلیل و ارزیابی دانش و اطلاعات دریافتی است. در این صورت فرد می‌تواند صحت و اعتبار داده‌ها را ارزیابی کند. تشخیص دهد کدام درست و کدام نادرست هستند. به‌علاوه در این فرآیند فرد با استفاده از اطلاعات و شواهد موجود مشکلات را بررسی می‌کند تا بتواند راهکار مناسب و منطقی را پیدا کند.
در مورد تفاوت تفکر انتقادی و مهارت حل مسئله هم باید گفت تفکر انتقادی یکی از زیرمجموعه‌های حل مسئله است. این مهارت به ما کمک می‌کند روش درست و متفاوتی برای پیدا کردن پاسخ پرسش‌هایمان پیدا کنیم. مسائل را از زوایای مختلفی بررسی و مشکلات و چالش‌ها را به روش درست‌تری حل کنیم.
به عنوان مثال از کاربرد آموزش تفکر نقادانه به کودکان 9 تا 12 سال می‌توان به توانایی شناخت افراد برای دوست‌یابی، درک مطالب آموزشی، حل مسائل تحصیلی و چالش‌های زندگی، تصمیم‌گیری درست، برنامه‌ریزی برای رسیدن به اهداف و… اشاره کرد.
آموزش تفکر نقادانه برای کودکان9 تا 12 سال
چرا آموزش تفکر انتقادی به کودکان اهمیت دارد؟
به‌طورکلی آموزش تفکر انتقادی به کودکان همیشه مفید بوده. ولی امروزه ضرورت آن بیشتر از پیش احساس می‌شود. پیچیدگی‌های زندگی امروز بیشتر شده و چالش‌ها و مشکلات نیاز به تصمیم‌گیری درست را بیشتر نشان می‌دهد. بنابراین لازم است مهارت تفکر انتقادی در کودکان از سنین پایین تقویت شود.
به‌علاوه امروزه تکنولوژی و رسانه‌ها کودکان را در معرض محتواهای زیادی قرار می‌دهند. در این میان برخی اطلاعات درست نیستند، برخی مناسب نیستند و برخی برای سن کودک قابل درک نخواهند بود. اینجاست که مهارت تفکر نقادانه به کودک کمک می‌کند تا با دید انتقادی و تحلیلی به محتواها نگاه کند. هر اطلاعاتی را قبول نکند و از هر خبری تاثیر نپذیرد. به‌خصوص موجب می‌شود کودک مسیر خود را حفظ کند و بدون تاثیرپذیری از ترندهای موقتی که ناگهانی ظاهر و غایب می‌شوند، مصمم در جهت اهدافش حرکت کند.
در ادامه برخی از دلایل اهمیت آموزش تفکر انتقادی به کودکان را توضیح می‌دهیم:
توانایی حل مشکلات
آموزش مهارت تفکر نقادانه به کودکان به آن‌ها کمک می‌کند مسائل را از زاویه‌های متفاوتی در نظر بگیرند. در این صورت در مواجهه با بحران‌ها بهتر می‌تواند راهکارهای متنوع را ارزیابی کند و بهترین راه حل را تشخیص دهد.
بهبود توانایی یادگیری
آموزش تفکر انتقادی به کودکان کمک می‌کند تا آموزش‌ها و مطالب را بهتر درک کنند. حتی حل مسائل ریاضی، استدلال، تحلیل و مقایسه برای آن‌ها آسان‌تر است و به طور کلی دروس را بهتر و به صورت کاربردی می‌آموزد.
عدم تاثیرپذیری از همسالان
کودکان در سنی هستند که به سرعت تحت تاثیر همسالان خود قرار می‌گیرند. در این صورت اگر توانایی تفکر انتقادی را داشته باشند می‌توانند رفتارهای دوستان خود را ارزیابی کنند. حتی تشویق کودکان به کتاب خواندن هم می‌تواند کمک کند تا تجربه بهتری در ارتباط داشته باشند. بنابراین اعتماد به‌نفس بالاتری هم دارند و بدون فکر رفتارهای همسالان خود را تقلید نمی‌کنند.
تمرکز و آرامش ذهنی بیشتر
زمانی که کودک بتواند مسائل را تحلیل کند، چالش‌ها را بهتر حل می‌کند. بنابراین تمرکز او برای آموزش و یادگیری بهتر می‌شود. با دوری از استرس آرامش بیشتری دارد و بهتر می‌تواند روی اهدافش تمرکز کند.
بهبود خلاقیت و کنجکاوی
یکی دیگر از مزایای آموزش تفکر انتقادی به کودکان افزایش کنجکاوی و بهبود خلاقیت و نوآوری در آنان است. مهارت‌های انتقادی کمک می‌کند تا کودکان بیشتر فکر کنند، سوال بپرسند و به دنبال دلایل وقوع اتفاقات و رویدادها بگردند.
تقویت ارتباط اجتماعی
تفکر نقاد برای کودکان این کاربرد را هم دارد که می‌توانند رفتارهای دیگران را تحلیل کنند. در این صورت می‌توانند همسالان خود را بهتر بشناسند. دوست خوب و بد را تشخیص دهند و روابط پایدارتر و ارزشمندتری بسازند.
آموزش تفکر انتقادی به کودکان چگونه ممکن است؟
با وجودی که آموزش مهارت تفکر نقادانه به کودکان دشوار نیست، ولی لازم است مطابق با راهکارها و اصول مناسب اجرا شود. اجرای روش‌های زیر به شما کمک می‌کند تا بتوانید با آموزش تفکر انتقادی به کودکان به صورت درست، این مهارت ضروری را در آنان نهادینه کنید.
کودک را تشویق به سوال پرسیدن کنید.
آسان‌ترین راه برای آموزش تفکر انتقادی به کودکان تشویق آن‌ها به سوال پرسیدن است. پدر و مادر آگاه از پاسخ به سوالات کودکان خسته نمی‌شوند. بلکه کودک را تشویق می‌کنند در مورد هر موضوعی سؤال بپرسد. مبنای تفکر منتقدانه سوال‌کردن است. اگر با حوصله و با آرامش به سوال‌های کودکان پاسخ دهید، عادت می‌کنند در مورد مسائل کنجکاوی کنند. در مورد ابهاماتشان سوال بپرسند و به دنبال دلایل هر چیزی بگردند. در این صورت شخصیت کودک به مرور شکل می‌گیرد. درست و غلط را تشخیص می‌دهد و در دوران بزرگسالی هم کنجکاوی و خلاقیت خود را حفظ می‌کند. این مهارت کمک می‌کند تا در مواجهه با چالش‌ها و بحران‌های زندگی به جای مضطرب شدن به دنبال پاسخ سوالات مرتبط با حل مشکلات باشد.
خودتان الگوی خوبی برای کودکتان باشید.
کودکان به‌خصوص پیش از نوجوانی پدر و مادر را الگوی خود قرار می‌دهند. آن‌ها با دقت رفتار شما را زیر نظر دارند و از آن تقلید می‌کنند. بنابراین یاد بگیرید که در زندگی در مورد اطلاعات دریافتی تحقیق کنید. هر چیزی را باور نکنید و به دنبال دلایل هر رویداد باشید. کودکان از شما الگوبرداری می‌کنند و تحلیل و تفکر را یاد می‌گیرند.
به کودک اجازه دهید مخالفت خود را اعلام کند.
یکی از روش‌های آموزش تفکر انتقادی به کودکان این است که بچه‌ها را تشویق به مخالفت کنید. فکر نکنید که هرچه کودک مطیع، منفعل، آرام و قابل کنترل باشد، بهتر است. بر عکس چنین کودکی در آینده در مواجهه با چالش‌ها قادر به تصمیم‌گیری نیست، همواره منفعل باقی می‌ماند و از قدرت تفکر خود استفاده نمی‌کند. ولی کودکی که از ابتدا توانسته برای مسائل شخصی خود تصمیم بگیرد، به‌راحتی تحت‌تاثیر دیگران قرار نمی‌گیرد. البته لازم است این را هم به کودکان یاد بدهید که هر مخالفتی درست نیست. بلکه باید با منطق و استدلال تصمیم‌گیری کند.
به کودک یاد بدهید خوب بشنود و ببیند.
توجه به اطراف داده‌های بیشتری در اختیار ما قرار می‌دهد. این داده‌ها برای تحلیل کردن مفید هستند و تحلیل کردن از ابزارهای تفکر انتقادی است. بنابراین اگر بتوانید کودکتان را از ابتدا به خوب دیدن و خوب گوش کردن عادت بدهید، تحلیل درست و منطقی را هم یاد می‌گیرد.
کودک را به کتاب خواندن عادت دهید
کتاب‌ها در شکل‌گیری شخصیت و آموزش تفکر انتقادی به کودکان تاثیر خوبی دارند. احتمالاً در مورد تاثیر کتاب خواندن بر مغز و کمک به بهبود درک و یادگیری زیاد شنیده‌اید. در همین راستا کتاب خواندن می‌تواند در تقویت مهارت تفکر انتقادی هم مفید باشد. هر کتاب دریچه‌ای به جهانی متفاوت است. بنابراین مطالعه به ما یاد می‌دهد که همیشه هر چیزی که می‌شنویم یا فکر می‌کنیم درست نیست و ممکن است مفاهیم و کاربردها در هر دیدگاهی متفاوت باشند. به‌علاوه می‌توانید برای کودکان قصه بخوانید و از او بخواهید که خودش به جای شخصیت اصلی قصه تصمیم بگیرد.
با کودک بازی کنید
بازی کردن هم می‌تواند در آموزش تفکر انتقادی به کودکان تاثیر زیادی داشته باشد. بازی‌ها با آزمون و خطا، کسب مهارت، بحث و گفتگو، چالش، رقابت و تلاش همراه هستند و به یادگیری و درک بالاتر منجر می‌شوند. بنابراین هر بازی به رشد ذهنی و بهبود تفکر انتقادی در کودکان کمک می‌کند. علاوه بر این بازی‌هایی وجود دارند که به صورت خاص برای تقویت تفکر انتقادی در کودکان طراحی شده‌اند. بازی‌های فکری و بازی‌های طبقه‌بندی اشیا هم برای تقویت این مهارت در کودکان مفید هستند.
مهارت حل مسئله را با کودک تمرین کنید
مسائل مختلف را برای کودک طرح کنید و از او بخواهید با چند راهکار خلاقانه مسئله را حل کند. در این زمینه طرح چیستان‌های کودکانه هم مفید هستند و مهارت حل مسئله در را در کودکان تقویت می‌کند.
کودک را در موقعیت فرضی قرار دهید و از او بخواهید تصمیم بگیرد.
سعی کنید به‌جای تشویق کودک به اجرای تصمیم‌تان، از او بخواهید خودش تصمیم بگیرد. این تصمیم‌گیری می‌تواند از گذراندن زمان تفریح، خرج کردن پول توجیبی، کادو تولد، لباس‌های مهمانی تا تصمیم‌گیری در مواجهه با قلدری دوستان، مدت زمان بازی کردن در بازی‌های کامپیوتری و… باشد. به او اجازه مخالفت دهید و اطمینان بدهید عدم تمایلش به بازی با دوستان یا رفتن به خانه دیگران اشکالی ندارد. به علاوه به او یاد بدهید با دیدگاه انتقادی به تصمیماتش نگاه کند و عواقب احتمالی و نتایج هر تصمیم را در نظر بگیرد.
یک روش دیگر برای تشویق کودک به تصمیم‌گیری در موقعیت فرضی، پرسیدن سوالات پشت سر هم است. به عنوان مثال بگویید اگر غریبه‌ای زنگ خانه را زد آیا باز می‌کنی؟ اگر کودک با در نظر گرفتن به آموزش‌های قبلی شما بگوید نه، از او بپرسید اگر خوراکی خوشمزه یا اسباب بازی که دوست داری آورده بود چطور؟ اگر آدم مهربانی به نظر می‌رسید چطور؟ اگر گفت که من دوست مادر یا پدرت هستم چطور؟
جمع‌بندی
آموزش تفکر انتقادی به کودکان یکی از کارهای بسیار مفیدی است که می‌توانید برای آن‌ها انجام دهید. بررسی اطلاعات ورودی، رویدادهای جهان و مسائل زندگی از دیدگاه انتقادی به انسان کمک می‌کند تا بهتر ارتباط برقرار کند. درست و غلط را تشخیص دهد. تصمیمات درست‌تری بگیرد. در نهایت می‌تواند در تحصیل، کار و زندگی اجتماعی موفق‌تر باشد.
بنابراین اگر می‌خواهید کودکان توانمندتری تربیت کنید، فرزندتان بهتر زندگی کند و مهارت استدلال و انتقاد را در زندگی خود به کار بندد، بهتر است تفکر انتقادی در کودکان را تقویت کنید. در این مسیر می‌توانید از ابزارهایی مانند بازی‌های فکری، کتاب ادبیات کودک، کتاب‌های علمی و دانستنی، سوال پرسیدن و بسیاری روش‌های دیگر کمک بگیرید.
