اگر فیلسوفان یونان را بشناسید، حتما نام‌های سقراط، ارسطو و افلاطون را شنیده‌اید. سقراط از فیلسوفان یونان کلاسیک و یکی از بنیانگذاران فلسفه غرب بود. بعضی‌ها سقراط را به‌عنوان اولین فیلسوف اخلاق در غرب می‌شناسند. بعضی‌ها هم داستان اعدام او با نوشیدن جام شوکران را شنیده‌اند. اکنون اگر برایتان سوال شده که سقراط کیست و فلسفه او چه بوده، همراه ما باشید تا با زندگینامه فیلسوف سقراط و اندیشه‌هایش آشنا شویم.
بیوگرافی سقراط
سقراط ملقب به سقراط حکیم در ۴۶۹ یا ۴۷۰ پیش از میلاد در شهر آتن یونان متولد شد. او شاگردان بزرگی مثل افلاطون و گزنفون داشت. پدر سقراط مجسمه‌ساز و سنگ‌تراش سرشناس و محترمی به نام سوفرونيسكوس بود که باعث شد او با برخورداری از بهترین آموزش‌ها، از حساب و هندسه گرفته تا نجوم و شعر کلاسیک یونان را فرا بگیرد. او بعد از فراگرفتن تحصیلات مقدماتی در یونان، در سن جوانی پیشه پدرش را ادامه داد. بنابراین او قبل از فلسفه، مجسمه‌سازی می‌کرد.
در زندگی نامه سقراط آمده که او با زن جوانی به نام زانتیپی ازدواج کرد و حاصل این ازدواج سه پسر بود. برخی از زانتیپی به‌عنوان یک زن بداخلاق یاد می‌کنند؛ اما حقیقت این بود که او از حرفه دوم سقراط یعنی فلسفه شکایت داشت. به گفته همسر سقراط، او در تربیت پسران خود نقشی نداشته و بیش‌تر به دنبال رشد فکری پسران جوان آتن بوده است.
سقراط به خوبی مفهوم انسانیت را می‌دانست و شعار او، خودت را بشناس بود؛ یعنی معتقد بود که خود‌شناسی باید جایگزین جهان‌شناسی شود. او به‌عنوان یکی از ۳ فیلسوف بزرگ یونان، در کنار ارسطو و افلاطون، فلسفه غرب را بنیان نهاد. آیا می‌دانید ارسطو کیست و چه اقداماتی را انجام داده است؟
دیدگاه سقراط در مورد خدا
سقراط به‌طور مستقیم نظر خود را راجع به خدا و الهیات بیان نکرده است؛ اما فلسفه او تاثیر زیادی بر دیدگاه‌های مذهبی داشت. او معتقد بود که برای نزدیک شدن به حقیقت، باید دیدگاه عمیق‌تری از زندگی پیدا کرد. همچنین او با اعتقاد به خدای یگانه، خدایان سنتی یونان را نمی‌پرستید. در عوض با تاکید به وجود یک نیروی اخلاقی و برتر، به هدایت انسان‌ها معتقد بود. سقراط از طریق اعتقاد به قدرت، عدالت و علم فوق بشری، خدا را برای مردم اثبات می‌کرد.
از فلسفه تا پزشکی؛ بررسی نقش سقراط و بقراط در تاریخ
اکنون که می‌دانید سقراط کیست ممکن است بخواهید با بقراط حکیم نیز آشنا شوید. حتی شاید بقراط را به‌عنوان یک فیلسوف، شاگرد یا برادر سقراط بشناسید. بقراط؛ پدر علم پزشکی نوین و دانشمند بزرگ یونان در عهد باستان بود. او به‌عنوان هم‌عصر و هم‌دوره سقراط، اندیشه‌های متفاوتی داشت؛ اما از این فیلسوف بزرگ تاثیرات زیادی گرفت. بقراط تجربه‌گرا، عملگرا و سقراط به دنبال توجیهات فلسفی بود. آن زمان بقراط با یک مشکل بزرگ دست و پنجه نرم می‌کرد؛ دیدگاه‌های خرافاتی که در علم پزشکی وجود داشت!
سقراط؛ نماد دلاوری و شجاعت
سقراط در دوران جوانی به‌عنوان سرباز پیاده نظام ارتش خدمت می‌کرد. آلکیبیادس (فرمانده نظامی یونان) راجع به این دوره از زندگی سقراط گفت: او به‌عنوان یک هوپلیت (سربازان پیاده‌نظام در یونان باستان)، تاب و توان بسیاری داشت. شرایط سخت جنگ مثل سرما، کمبود غذا و آذوقه را تحمل می‌کرد و با هیچکس قابل مقایسه نبود. او نه‌تنها از من بلکه نسبت به همه برتری داشت. در یخبندان سخت که همه پا‌های خود را در پشم و نمد پوشانده یا با لباس فراوان به بیرون می‌رفتند، او با لباس عادی و پای برهنه روی یخ قدم می‌زد. همچنین در طی جنگ‌های پلوپونزی، شجاعت و ایستادگی زیادی از خود نشان داد.
سقراط؛ نماد خردمندی
تا پیش از آن، بیش‌تر فیلسوفان به دنبال جهان و چیستی آن بودند؛ اما سقراط کی بود و چرا به‌عنوان نمادی از خردمندی شناخته شد؟ او جهان‌شناسی را کنار گذاشت و در بازار آتن، جوانان و متفکران را به زیر سایه معابد می‌کشاند تا ارزش‌ها و خدایانشان را مورد ارزیابی قرار دهند. درست مانند فیثاغورث که دانشمندان و متفکران زیادی در سراسر جهان از آموزه‌های او پیروی می‌کنند؛ زیرا زندگی نامه فیثاغورث به‌خوبی نشان می‌دهد که او چه تاثیری در حوزه‌های مختلف فلسفه و مذهب داشته است.
جوانانی که دور سقراط جمع می‌شدند، افراد ثروتمندی مثل افلاطون تا افراد فقیری مثل آنتیستنس بودند. همه آن‌ها دوست داشتند مثل سقراط کاملا آزاد باشند. همچنین آن‌ها سقراط را به دلیل فروتنی در عقل و حکمت، ستایش می‌کردند و نسبت به او احساس احترام و علاقه داشتند. سقراط مدعی حکمت نبود و تنها با شور و شوق، آن را دنبال می‌کرد. همچنین فلسفه اعتراف به جهل خویشتن را داشت و پیوسته می‌گفت: دانم که ندانم!
فلسفه سقراط چه بود؟
سقراط ارتباطات گسترده و هوش فراوانی داشت. او شهرت و قدرتی را که آتنی‌ها به دنبالش بودند، نمی‌خواست. سبک زندگی او نیز یادآور روحیه پرسشگری او در مورد فرضیه‌های خرد، فضیلت و زندگی خوب بود. بر حسب گفته‌های افلاطون، سقراط به ندرت نظر خود را بیان می‌کرد و سعی داشت با سوق دادن مخاطبان خود به گفت‌وگو، افکار و انگیزه‌های آن‌ها را تحلیل کند؛ یعنی نظرات آن‌ها را راجع به مسائل اخلاقی و فلسفی جویا می‌شد.
اکنون که می‌دانید سقراط که بود و به چه عناوینی شناخته می‌شد، آیا می‌دانید فلسفه او چه بود؟ سقراط به شاگردان خود کمک کرد پارادوکس بزرگی را کشف کنند. سوال او این بود که وقتی می‌دانید کار درست چیست، آیا امکان انجام کار اشتباه وجود دارد یا خیر؟ یعنی وقتی مزایای ادراک شده از هزینه‌ها بیش‌تر باشد، آیا این موضوع منجر به انجام کار اشتباه می‌شود؟
او می‌خواست بداند که آیا انسان‌ها گاهی به خاطر لذت یا سود کوتاه‌مدت، عمداً کاری اشتباه انجام می‌دهند، حتی اگر پیامدهای بد آن را بشناسند. به نظر سقراط، وقتی انسان تصمیم به انجام کار اشتباه می‌گیرد، در واقع هنوز شناخت کامل و درک کافی از پیامدهای کار خود ندارد.
سقراط همچنین به درک محدودیت‌های دانش آدمی علاقه‌مند بود و به گفته معبد دلفی، از خردمندترین مردم آتن بود؛ اما به عقیده خود، به شدت از نادانی خود آگاهی داشت. با خواندن کتاب زندگینامه دانشمندان برای کودکان می‌توان عجیب‌ترین داستان‌های مربوط به این اشخاص را مطالعه کرد.
محاکمه سقراط چگونه بود؟
از بیوگرافی سقراط مشخص است که او تلاش می‌کرد بدون درگیری با مسائل سیاسی زندگی کند. او حتی پس از پایان جنگ پلوپونزی، از همه طرف‌های درگیری قدرت، دوستانی داشت. در سال ۴۹۶ پیش از میلاد، او برای خدمت در مجلس آتن به عنوان دموکراتیا انتخاب شد و در یکی از ۳ شاخه دموکراسی یونان باستان قرار گرفت. هنگام پیشنهاد محاکمه گروهی ژنرال‌های ارشد آتن، سقراط تنها مخالف بود. ۳ سال بعد توسط دولت مستبد آتن به او دستور داده شد تا در دستگیری و اعدام لئون سالامیس شرکت کند؛ اما او امتناع کرد. قبل از مجازات سقراط، مستبدان از قدرت برکنار شدند. در نهایت در سال ۳۹۹ پیش از میلاد بود که دوباره سقراط به دلیل فساد جوانان و بی‌احترامی به خدایان آتن محکوم شد.
محکومیت سقراط نه به خاطر دسیسه‌های سیاسی، بلکه به دلیل اعتقادات و‌اندیشه‌هایش بود. او به‌عنوان متهم به بی‌تقوایی، بدعت و آزار جنسی جوانان در دادگاه به جای اقرار به بی‌گناهی خود، اعلام کرد خدمات مهمی به جامعه ارائه می‌دهد؛ زیرا وضعیت موجود را مدام با پرسش‌هایش، به چالش می‌کشد. متاسفانه این صحبت‌های سقراط هیئت منصفه را قانع نکرد و در نهایت او با ۲۸۰ رای مثبت و ۲۲۱ رای منفی، به اعدام محکوم شد.
دفاعیه سقراط چه بود؟
افلاطون در محاکمه سقراط یک دفاعیه پرشور از فضیلت خود ارائه داد؛ اما در نهایت حکم هیئت منصفه را قبول کرد. سقراط هم در دادگاه جمله معروفی گفت که ماندگار شد: زندگی ناآزموده، ارزش زیستن ندارد!
بر اساس آنچه که افلاطون از زندگینامه سقراط می‌گوید، او پس از اتهامات، به دفاع از خود برآمد. او آلوده ساختن جوانان به فساد را انکار کرد و حتی گفت در معبد دلفی به‌عنوان داناترین افراد، معرفی شده؛ در حالی که تنها علم او، علم به نادانی خویش است. ضمن اینکه علم بشر در برابر علم خدا، خیلی ناچیز محسوب می‌شود.
سقراط گفت که با اعتقاد به خدای یگانه، خدایان آتن را منکر می‌شود. همچنین او تعلیم فلسفه را وظیفه‌ای که از سوی خدا بر عهده او گذاشته شده، می‌دانست. متاسفانه بعد از پایان این دفاعیه، قضات حکم اعدام سقراط را صادر کردند.
مرگ سقراط چگونه اتفاق افتاد؟
پس از محاکمه سقراط، به او حکم اعدام دادند؛ اما به خاطر برگزاری یک جشن مذهبی، آن را ۳۰ روز به تاخیر انداختند. در این مدت دوستان او، سقراط را به فرار از آتن تشویق کردند؛ اما موفق نشدند. افلاطون گفته که سقراط در آخرین روز زندگی‌اش هم در کلام و هم در رفتار شادمان به نظر می‌رسیده و در نهایت بدون ترس و با شجاعت مرده است. او با نوشیدن جام شوکران تا زمانی که دیگر پا‌هایش را حس نکرده، قدم زده و بعد دراز کشیده تا سم به قلبش برسد. مرگ برخی از اندیشمندان بزرگ تاریخ با جزئیاتی همراه است که همچنان جذابیت و رازآلودگی خاصی دارد. با خواندن زندگینامه ارشمیدس متوجه می‌شوید که داستان مرگ او نیز در نوع خود شگفت‌انگیز و تأمل‌برانگیز است.
سخن پایانی
در این مقاله دانستیم که سقراط کیست و چه فلسفه‌ای داشت. جالب است بدانید که امروزه ردپای سقراط در دانشگاه‌ها مخصوصا در رشته‌های فلسفی دیده می‌شود و سبک تدریس سقراطی، مربوط به پرسیدن سوالات روشن و واضح از دانشجویان است؛ تا وقتی که آن‌ها را به درک درستی از خودشان برساند. سقراط به‌عنوان داناترین فیلسوف آتن، با شعار من می‌دانم که نمی‌دانم به جهل خود آگاهی داشت. حقیقت این است که او جهان‌شناسی را کنار گذاشته و به دنبال کشف حقیقت از طریق پرسش و تامل بود. در نهایت هم به دلیل اندیشه‌ها و آموزش‌هایش متهم به بی‌دینی و انحراف جوانان شد.
سقراط فقط یکی از اندیشمندانی است که باید او را بشناسید. انتشارات هفت و نیم به‌عنوان ناشر تخصصی کتاب‌های علمی و آموزشی کودک و نوجوان، کتاب‌های متعددی را در زمینه معرفی دانشمندان منتشر کرده است. شما می‌توانید به‌عنوان یک نوجوان یا به‌عنوان والدین فرزندتان، این کتاب‌ها را تهیه کنید تا دانش این قشر از جامعه روزبه‌روز بیش‌تر شود. برای خرید کتاب موردعلاقه‌تان سری به فروشگاه انتشارات هفت و نیم بزنید و برای کسب اطلاعات بیش‌تر از طریق راه‌های موجود با ما در ارتباط باشید.
