سیاره مریخ را می‌توان مورد توجه‌ترین سیاره منظومه شمسی دانست. کاوش‌ها و اکتشافات متعددی که در سال‌های اخیر بر روی این سیاره انجام شده آن را برای ما ساکنین کره زمین جذاب‌تر و آشناتر از سایر سیارات هم منظومه‌مان کرده است. تا جایی که بسیاری از ما مریخ را به عنوان جایگزین زمین برای زندگی می‌شناسیم و با جستجوی عکس سیاره مریخ به دنبال نشانه‌های آشنایی از حیات در آن هستیم.
مریخ یا بهرام که چهارمین سیاره منظومه شمسی است، از نظر ابعاد از زمین کوچک‌تر بوده و دومین سیاره کوچک پس از عطارد است. نام دیگر سیاره مریخ به انگلیسی مارس است که از خدای جنگ رومیان الهام گرفته شده است. مریخ به دلیل سرخ بودن خاکش به سیاره سرخ هم معروف است. دلیل سرخی مریخ را هم بالا بودن میزان اکسید آهن در خاک‌ها و سنگ‌هایش می‌دانند. این مطلب از مجله انتشارات هفت و نیم به عجایب هیجان‌انگیز مریخ اختصاص دارد.
درباره سیاره مریخ و حقایقی که باید بدانید
برای آشنایی با سیاره مریخ لازم است در ابتدا حقایق موجود در مورد آن را با هم مرور کنیم و بدانیم که سیاره مریخ چگونه است:
- قطر سیاره مریخ 6,791 کیلومتر است که تقریبا نصف قطر کره زمین محسوب می‌شود. ولی مقدار خشکی در هر دو سیاره تقریبا برابر است.
- جو مریخ بسیار نازک‌تر از زمین است و فشار جو آن از یک صدم فشار جو زمین هم کمتر است. علاوه بر زمین، زهره، سیاره مشتری، اورانوس و نپتون جو ضخیمی دارند.
- دمای متوسط در سطح مریخ منفی 25 درجه سانتی‌گراد است. در خط استوای این سیاره، دما می‌تواند تا 20 درجه سانتی‌گراد بالای صفر هم برسد. ولی قطب‌های مریخ دمای منفی 140 درجه سانتی‌گراد را هم تجربه می‌کنند.
- بلندترین کوه منظومه شمسی در سیاره مریخ قرار دارد. این کوه آتشفشانی المپوس (Olympus Mons) نام دارد و ارتفاع آن 24 کیلومتر است. یعنی سه برابر کوه اورست ارتفاع دارد.
- نیروی جاذبه یا گرانش در مریخ بسیار کمتر از زمین و در حدود 37.5 درصد جاذبه زمین است. به همین دلیل است که اگر به یک میزان بر روی این دو سیاره پرش انجام دهید، در مریخ سه برابر بالاتر می‌روید. هم‌چنین وزن شما بر روی مریخ در حدود یک سوم وزنتان بر روی زمین خواهد بود.
- یک روز در مریخ برابر با 24 ساعت و 37 دقیقه است. ولی یک سال در مریخ، تقریبا به میزان دو سال در زمین طول می‌کشد. چون مریخ هر 687 روز یک دور کامل در گردش به دور خورشید طی می‌کند.
- صدای سیاره مریخ در هر نقطه از آن تفاوت دارد و با زمین هم متفاوت است. دلیل آن یکسان نبودن سرعت صوت در هر منطقه است. به این صورت که در مریخ صداهای بم و بلند در مقایسه با گام‌های پایین سریع‌تر منتقل می‌شود.
سیاره مریخ چگونه ایجاد شد؟
تحقیق در مورد سیاره مریخ نشان می‌دهد که این سیاره در اولین روزهای تشکیل منظومه شمسی و در حدود 4.6 میلیارد سال پیش ایجاد شد. در واقع مریخ مانند سایر سیاره‌های سنگی از گاز و غبار موجود بر روی خورشید اولیه یا از سنگ‌ریزه‌های میلی‌متری بخش خارجی منظومه شمسی شکل گرفت که در این باره دو نظریه مطرح شده است:
1. مطابق با یک نظریه گاز و غبار موجود به مرور به توده‌های بزرگ‌تری در ابعاد ماه تبدیل شد. پس از این توده‌ها با هم برخورد کردند و سیاره‌هایی چون عطارد، زهره، زمین و مریخ تشکیل شدند.
2. نظریه جدیدتر معتقد است که سنگ‌ریزه‌های بسیار ریز و میلی‌متری از بیرون به منظومه شمسی وارد شدند. این سنگریزه‌ها در طول مسیر به جنین‌های سیاره‌ای تبدیل شدند و با نزدیک شدن به خورشید به مرور به ابعاد فعلی رسیدند.
البته هنوز هیچ‌کدام از این دو نظریه و حتی سایر نظریه‌های موجود به صورت قطعی ثابت نشده‌اند. اثبات دقیق چگونگی شکل‌گیری سیارات، پیدایش منظومه شمسی و حتی پاسخ این پرسش که کهکشان راه شیری چیست نیاز به بررسی چگونگی شکل‌گیری کهکشان‌ها و منظومه‌های دیگر، اجرام آسمانی و سیاره‌های فراخورشیدی و هم‌چنین عناصر یکسان در شکل‌گیری آن‌ها دارد.
سیاره مریخ چند قمر دارد؟
مریخ دو قمر بزرگ دارد، فوبوس (Phobos) و و دیموس (Deimos) که کوچک‌ترین قمرها در منظومه شمسی هستند. قطر این دو قمر به ترتیب ۲۲.۲ کیلومتر و ۱۲.۵ کیلومتر است. چون نام مریخ از نام خدایگان جنگ در روم باستان الهام گرفته شده است، قمرهای آن هم به نام پسران یکی از خدایان روم باستان و همتای یونانی مارس یعنی آرس، فوبوس و دیموس نام‌گذاری شد. فوبوس به معنی ترس و وحشت (فوبیا از آن گرفته شده) و دیموس به معنی گریز یا فرار در جنگ پس از شکست است.
فوبوس در فاصله ۶۰۰۰ کیلومتری از مریخ هر 7.6 ساعت طلوع می‌کند. به علاوه فوبوس در میان همه‌ی قمرهای منظومه شمسی کمترین فاصله را با سیاره مادر خود دارد. دایموس فاصله بیش‌تری از سیاره مریخ دارد و هر سی ساعت یک بار یک دور چرخش را کامل می‌کند.
نکته جالب در مورد فوبوس داخلی بودن جهت چرخش آن به دور مریخ است که موجب می‌شود هر صد سال به میزان ۱٫۶ متر به مریخ نزدیک‌تر شود. مطابق با این الگو، پیش‌بینی شده که فوبوس تا ۵۰ میلیون سال آینده با برخورد به سطح مریخ فرو بپاشد و حلقه‌ای به دور این سیاره تشکیل دهد.
فوبوس در هر بیست و چهار ساعت سه بار در مریخ طلوع و غروب می‌کند. قمر دیموس هم از مریخ بیشتر به یک ستاره شبیه است تا ماه. این دو قمر از نظر شکل ظاهری نامنظم هستند و با حفره‌ها و دهانه‌های برخوردی پوشیده شده‌اند. مواد تشکیل دهنده آن‌ها را سنگ‌های کربنی و یخ می‌دانند و از تاریک‌ترین اجرام در منظومه شمسی به شمار می‌روند.
آیا در سیاره مریخ آب وجود دارد؟
سال‌هاست که محققان در حال بررسی احتمال وجود زندگی در مریخ هستند و در این میان وجود آب به عنوان مقدمه وجود حیات شناخته شد. تا پیش از سال 2018 بررسی‌ها نشان می‌داد که هیچ گونه آب یا مایعی در سطح مریخ وجود ندارد و تنها مواد موجود سنگ، خاک و یخ هستند. اما پس از آن شواهدی از وجود یک دریاچه در زیر قله‌ای یخی در قطب جنوب مریخ به دست آمد.
در واقع خصوصیات سیاره مریخ به خصوص جو رقیق آن موجب نامساعد بودن شرایط در سطح این سیاره برای جریان یافتن آب است. به همین دلیل گفته شد که هرگونه آب موجود یا در زیر زمین قرار دارد یا به صورت کلاهک‌های یخی در قطب‌ها ذخیره شده است.
در نهایت در سال 2021 یک مدارپیمای ردیاب آب موجود در زیر سطح مریخ را کشف کرد. البته ماده کشف شده یک مایع با میزان غیرعادی هیدروژن در آن است. ولی با توجه با توجه به فراوان بودن هیدروژن در مولکول‌های آب، به نظر می‌رسد نزدیک به نیمی از مواد نزدیک کشف شده در این منطقه آب باشد.
آیا در سیاره مریخ حیات وجود دارد؟
کشف آب در سیاره مریخ، امید به کشف حیات را در آن افزایش داده است. اما واقعیت این است که شرایط این سیاره در ۳ تا ۴ میلیارد سال پیش با شرایط امروزی آن تفاوت دارد. در آن زمان مریخ و زمین خصوصیات مشترکی داشتند. جو مریخ مانند زمین پایدار بود و به جای سرمای امروزی، گرما و رطوبت مناسبی وجود داشت. ولی به مرور زمان شرایط تغییر کرد. به میزانی که بخش زیادی از جو حاوی اکسیژن این سیاره از بین رفت. حتی میدان مغناطیسی مریخ و محافظ موجود در برابر پرتوهای مضر هم نابود شد. جو امروزی این سیاره کاملاً رقیق، سرد و حاوی بخش زیادی کربن‌دی‌اکسید است، ولی کاوش‌های جدید در سیاره مریخ نشان می‌دهد که احتمال وجود حیات در مریخ میلیون‌ها سال پیش بالا است.
البته سرما و نبود محافظ مانع بررسی علائم حیات در مریخ نشد و حتی این احتمال با کشف حیات میکروبی در زیر سطح این سیاره افزایش یافت. هم‌چنین کشف مواد آلی مانند متان و کشف رس به عنوان عناصر سازنده حیات به امیدها در این زمینه دامن زد.
چرا سیاره مریخ به عنوان جایگزین زمین برای زندگی در نظر گرفته شده است؟
شاید فکر کنید که سیاره‌ها و قمرهای بسیاری وجود دارند که واجد شرایط هستند آن‌ها را به عنوان محل سکونت بعدی ساکنین زمین در نظر بگیریم. ولی اولین شرط برای این مورد وجود جو مناسبی است که بتوان در آن اکسیژن تولید کرد.
به عنوان مثال در ابتدا قرار بود سیاره ماه به عنوان جایگزین زمین برای سکونت انسان‌ها در نظر گرفته شود. ولی گرانش بسیار پایین در این قمر و نداشتن جو موجب حذف این گزینه شد. پس از آن بحث بررسی نزدیک‌ترین سیاره‌ها به زمین یعنی زهره و مریخ مطرح شد. در این میان زهره به دلیل نزدیکی به خورشید و دمای 500 درجه‌ای آن به سرعت حذف می‌شود. علاوه بر دمای بالا، گازهای گلخانه‌ای و غلظت بالای جو آن موجب می‌شود این سیاره مکان مناسبی برای سکونت نباشد. بنابراین مناسب‌ترین گزینه سیاره مریخ است که به دلیل داشتن جو مناسب و میزان خشکی‌های برابر با زمین شباهت زیادی به سیاره‌ای دارد که در حال حاضر در آن زندگی می‌کنیم.
علاوه بر این سیاره زمین با توجه به شرایط فعلی خورشید در موقعیتی مناسب و در کمربند حیات واقع شده است. ولی هزاران سال دیگر و با افزایش انرژی و حجم خورشید دمای زمین افزایش می‌یابد و مانند زهره می‌شود. در این میان مریخ جایگزین زمین می‌شود و در کمربند حیات قرار می‌گیرد. این مورد هم یکی از دلایلی است که دانشمندان را به سمت انتخاب این سیاره به عنوان محل سکونت آینده بشر سوق داده است.
چرا اکنون و در آینده نزدیک شرایط زندگی در مریخ فراهم نیست؟
در حال حاضر شرایط در مریخ به دلایل زیر برای انسان قابل سکونت نیست:
- جو بسیار رقیق، گرانش به میزان یک سوم زمین و اختلاف دمای شدید آن با زمین برای انسان مناسب نیست. به خصوص دمای منفی صفر آن فضا را برای انسان غیرقابل سکونت می‌کند.
- قطر مریخ در حدود نصف قطر زمین است و چنین ویژگی موجب می‌شود این سیاره قابلیت حفظ مواد مناسب حیات انسان مانند آب را نداشته باشد.
- یکی دیگر از مشکلات جوی در این سیاره وقوع طوفان‌های شن عظیم در سطح آن است. این طوفان‌های شنی از بیضوی بودن مدار گردش مریخ به دور خورشید و بروز اختلاف دمای زیاد بین دو نیمکره شمالی و جنوبی این سیاره ناشی می‌شود.
- رقیق بودن جو سیاره مریخ موجب کاهش شدید فشار هوا در آن شده است. با توجه به این واقعیت که فشار داخل بدن انسان از فشار اتمسفر مریخ بیشتر است، قرار گرفتن انسان بر روی سطح این سیاره بدون لباس فضانوردی حتی برای مدت زمان کوتاه موجب خروج مایعات داخل بدن به بیرون و در واقع منفجر شدن بدن خواهد شد.
- کم بودن دمای مریخ برای بدن انسان می‌تواند موجب یخ زدن و فریز شدن طی چند ثانیه شود.
آیا قرار است در آینده در مریخ زندگی کنیم؟
علاوه بر مشکلات جوی که به آن اشاره کردیم و لازم است این مشکلات در آینده برای ورود بشر به مریخ رفع شوند، یک مشکل مهم‌تر هم وجود دارد. در واقع با شرایط حاضر سفر به مریخ بدون بازگشت است. به دلیل این‌که برای رها شدن موشک از جاذبه یک سیاره به اکسیژن نیاز داریم و این اکسیژن در حال حاضر در مریخ موجود نیست. به همین دلیل است که تاکنون هیچ انسانی به مریخ فرستاده نشده است. برای فرستادن انسان به مریخ و بازگشت به زمین نیاز به تکنولوژی‌هایی داریم که تولید اکسیژن را در این سیاره امکان‌پذیر کند.
به علاوه جمعیتی که قصد سفر به مریخ را داشته باشند نامعلوم است. حتی مشخص نیست چند درصد انسان‌ها قابلیت سفر به مریخ را خواهند داشت. طبق پیش‌بینی ایلان ماسک ممکن است قدم گذاشتن انسان بر سطح مریخ در سال ۲۰۳۰ امکان‌پذیر شود. ولی امکان زندگی در این سیاره به زمان بسیار بیش‌تری نیاز دارد.
جمع‌بندی
سفر انسان‌ها به سیاره مریخ در آینده اتفاق خواهد افتاد. ولی زمان وقوع این رویداد در حال حاضر نامشخص است، امیدواریم در زمانی بین سال‌های ۲۰۳۰ تا ۲۰۴۰ قدم گذاشتن انسان به سطح مریخ را با موفقیت شاهد باشیم. این مطلب به مریخ، ویژگی‌ها و خصوصیات آن اختصاص داشت. به علاوه شرایط حیات در این سیاره و امکان زندگی انسان در مریخ را بررسی کردیم. برای آشنایی با سیاره زحل و سایر سیارات و اجرام آسمانی می‌توانید سایر مطالب مجله انتشارات هفت و نیم را مطالعه کنید. هم‌چنین امکان خرید اینترنتی داستان علمی کودک و نوجوان در فروشگاه اینترنتی هفت و نیم برای شما فراهم شده است.
